لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

مطالعه مضامین فرا ملی- با وجود انتقادها و مخالفت های فراوان در غرب یکی از حوزه های گسترده در پژوهش های تطبیقی معاصر است. موضوع، یک ماده تاریخی و فرهنگی، و از عناصر تشکیل دهنده متن است. از این رو، قابلیت تحلیل و بررسی را دارد. برخی از موضوعات و مضامین، فرا ملی و جهان شمولند، مانند: آزادی، صلح، جنگ، عدالت، مرگ، عشق، (عقل)، و ... مطالعه تطبیقی در حوزه مزبور می تواند به نبیین فصلی هر چند کوتاه از تاریخ افکار و عقاید و فرهنگ دو یا چند ملت در طول تاریخ بیانجامد و خاستگاه برخی از آن ها را نیز مشخص کند. از جمله موضوعات جهان شمول و مورد اختلاف در فرهنگ اسلامی، موضوع (عقل) است که معانی متعددی برای آن ذکر شده و مکاتب ادبی، فکری و عقیدتی مختلف، برداشت های متفاوت و گاه متناقضی از آن داشته اند. مفهوم (عقل) وارد حوزه ادبیات نیز شده و بر همین اساس، برخی از ادبا (عقل)گرا نامیده شده اند. از جمله این ادبا ناصر خسرو قبادیانی و ابوالعلا معری دو نماینده برجسته (عقل)گرایی در ادب فارسی و عربی هستند. پژوهش حاضر در پی آن است که در چشم اندازی تطبیقی، نحوه نگرش آن دو را به مقوله (عقل) بررسی نماید تا این رهگذر به تعریف و کارکرد (عقل) در حوزه ادبیات دست یافته، و نیز نشان دهیم که با وجود همسانی های بسیار در عقاید ناصرخسرو و معری در خصوص مفهوم (عقل)، تفاوت های قابل ملاحظه ای هم بین آن دو وجود دارد که این تفاوت ها باعث شده تا مفهوم (عقل)، نقش متفاوتی در جهان بینی این دو شاعر بزرگ ایفا نماید.

متن های پازند از جمله آثار به جای مانده از دوره میانه زبان فارسی است. پازند همان آوانویسی متن پهلوی به الفبای اوستایی است. متن «پازند مینوی خرد» از اندرزنامه های دوره میانه است که متن پهلوی آن در ایران موجود بوده است. این کتاب شامل 62 پرسش و پاسخ است که بین دانا و مینوی خرد مطرح می شود. واژه خرد که در مفهوم «خواستن، تدبیر، هدف، پند، هوش، فهم و (عقل)» بکار رفته است در متن مینوی خرد در مفهوم خردافزونی، خرد پرهیزگاران، خرد غریزی و خرد همه آگاه آمده است. در این مقاله ابتدا پرسش و پاسخ هایی که خرد در آن ها بکار رفته است آورده شده، سپس به تجزیه و تحلیل مفهوم آن پرداخته می شود.

هدف از پژوهش حاضر، بررسی معیارهای خردمندی در روایات اهل بیت-علیهم السلام-و روش تحقیق ازنوع کیفی با رویکرد تحلیل محتوای عرفی است. جامعه آماری پژوهش، همه روایات کتب اربعه و مصادر بحار الانوار را شامل می شود. برای نمونه گیری، از روش هدفمند و برای تحلیل داده ها از توصیف، مقایسه، مقوله بندی و مفهوم سازی استفاده کرده ایم. یافته ها نشان می دهند مولفه های خردمندی ازدیدگاه اهل بیت-علیهم السلام-مجموعه ای از ویژگی های درون فردی (هفت کد نظری و 47 کد اساسی)، بین فردی (شش کد نظری و 35 کد اساسی)، در ارتباط با دنیا و آخرت (دو کد نظری و چهار کد اساسی) و در ارتباط با معبود (چهار کد نظری و هفده کد اساسی) بودند. کثرت کدهای نظری درون فردی و بین فردی، بیانگر اهمیت اخلاق و ارتباطات انسانی ازنظر اهل بیت-علیهم السلام-است. علاوه بر منابع یادشده، سی مقاله و کتاب تخصصی مرتبط با مبحث خرد درحوزه روان شناسی (تالیف شده از سال 1990 تا سال 2020) بررسی و کدگذاری باز، محوری و انتخابی شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد مولفه های خردمندی ازدیدگاه روان شناسان، مجموعه ای از ویژگی های درون فردی (سه کد نظری و نه کد اساسی)، بین فردی (چهار کد نظری و 35 کد اساسی) و در ارتباط با اجتماع (سه کد نظری و چهار کد اساسی) بوده است. درنهایت، این دو دیدگاه را با هم مقایسه کرده و نتیجه گرفته ایم بین معیارهای خردمندی در دو دیدگاه، رابطه عموم و خصوص من وجه وجود دارد و این دو معیار، دارای نقاط اشتراک و افتراق هستند. در هردوی آن ها ارزش ها درنظر گرفته شده است؛ هرچند آن ها در مبدا و مبنای ارزش ها و مصداق هایشان تفاوت هایی دارند.

موضوع (عقل)، تعریف، ماهیت و کارکرد آن در وجود انسان و جایگاهش در معارف بشری از مهمترین موضوعات دانش فلسفه است. فلسفه یونانی از طریق مدارسی چون جندی شاپور و ... به جهان اسلام راه یافت و موافقت ها و مخالفت هایی را در جهان اسلام برانگیخت. صوفیان را باید از مخالفان یا منتقدان خرد فلسفی دانست. انتقادهای آنان در متون عرفانی اعم از نظم یا نثر به ویژه از قرن پنجم و ششم به بعد فزونی گرفت. به نظر می رسد صوفیان و عارفان نزدیک به صدر اسلام به جز محاسبی و احمدبن ابی الحواری دریافت درست و مشخصی از (عقل) نداشته اند. ذوالنون بین (عقل) و تکلیف، به تلازم قائل بود و مستملی بخاری (عقل) را ابزار علم می دانست. دیگر صوفیان، (عقل) را به عنوان ممیز در حوزه اخلاقیات و ناصح، اگر به دنبال رضای خدا باشد، به حساب می آوردند، ولی اکثر قریب به اتفاق آنها (عقل) را آلت عبودیت می دانستند و تضادی که در قرون بعدی بین (عقل) و عشق در سخن عارفان دیده می شود تا قرن پنجم چندان چشمگیر نیست.